Systeemgeletterdheid is het vermogen om te luisteren naar het grotere geheel. Om te zien wat zich tussen mensen afspeelt, onder de oppervlakte beweegt, en stilletjes richting geeft.
Het is de kunst om patronen te herkennen, spanningen te voelen en betekenis te geven aan wat zich niet direct laat zeggen. Niet vanuit controle, maar vanuit afstemming. Niet om te verklaren, maar om te verstaan.
Wie systeemgeletterd is, hoort de fluistering van het systeem. Ziet de dynamiek achter gedrag. En weet: echte verandering begint niet bij het individu, maar bij het veld waarin we elkaar vormen.
Femicide is geen incident. Het is een systeemuitdrukking. Een extreme manifestatie van een dieper liggend patroon: hoe mannelijkheid wordt gevormd, beschermd en soms vergiftigd door culturele en relationele systemen.
In zijn boek Tegen de Vrouwen beschrijft Abram de Swaan1 hoe de emancipatie van vrouwen wereldwijd leidt tot maatschappelijke en psychische spanningen bij mannen. Hij spreekt van een collectieve ‘narcistische krenking’—een gekwetst mannelijk eergevoel dat zich in sommige contexten uit in destructief gedrag.
🧠 De schaduw van mannelijkheid: luisteren naar het systeem achter femicide: Wat zegt systeemgeletterdheid hierover?
Systeemgeletterdheid helpt ons om:
- Te zien hoe patriarchale structuren en culturele scripts mannelijkheid definiëren als controle, dominantie en emotionele onderdrukking.
- Te herkennen dat femicide niet alleen een misdaad is, maar een uiting van systeemspanning—een reactie op de verschuiving van macht en betekenis.
- Te luisteren naar de onderstroom van angst, verlies en identiteitscrisis die onder geweld ligt.
🌀 De rol van leiderschap en volgerschap
Zonder systeemgeletterdheid blijven we reageren op symptomen. Met systeemgeletterdheid leren we interveniëren op het niveau van cultuur, onderwijs, zorg en beleid. We leren leiderschap vormgeven dat niet polariseert, maar verbindt. Volgerschap dat niet stil blijft, maar het systeem spiegelt.
🌿 Een welzijnseconomie als antwoord
Een economie die luistert, erkent dat veiligheid, rechtvaardigheid en menselijkheid niet optioneel zijn. Dat het voorkomen van femicide begint bij het herdefiniëren van mannelijkheid, relaties en macht. Niet door veroordeling, maar door bewustzijn. Niet door controle, maar door resonantie.
🏛️ Wat vraagt dit van de politiek?
In aanloop naar de verkiezingen in oktober vraagt een welzijnseconomie om meer dan beleidsmaatregelen—het vraagt om systeembewustzijn. Politici moeten leren luisteren naar de onderstroom van maatschappelijke spanningen, zoals genderongelijkheid, relationeel geweld en culturele scripts rond mannelijkheid. Niet als incidenten, maar als systeemuitingen.
Systeemgeletterdheid betekent dat beleid niet alleen gericht is op symptoombestrijding, maar op het doorbreken van patronen. Dat vraagt om:
- Onderwijs dat relationele intelligentie ontwikkelt, niet alleen cognitieve prestaties
📌 Voorbeeld: In het onderzoek van DesignLab en KidsRights2 werd kinderen gevraagd naar hun waarden rond technologie en relaties. Ze gaven aan dat empathie, troost en menselijke verbinding essentieel zijn—kwaliteiten die robots missen. Dit pleit voor onderwijs dat niet alleen cognitieve vaardigheden ontwikkelt, maar ook relationele en ethische geletterdheid.
- Zorgbeleid dat trauma en genderdynamiek erkent, niet alleen behandelt
📌 Voorbeeld: In het rapport van Atria over gendersensitief beleid3 wordt aangetoond dat medische zorg vaak genderblind is. Denk aan het HPV-vaccinatiebeleid, dat jarenlang alleen op meisjes was gericht, terwijl het virus ook bij jongens ernstige gevolgen heeft. Een systeemgevoelig zorgbeleid erkent deze blinde vlekken en handelt ernaar.
- Veiligheidsbeleid dat preventie koppelt aan cultuurverandering
📌 Voorbeeld: De Handreiking Cultuurverandering op de Werkvloer4 laat zien hoe organisaties kunnen omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Niet door reactieve maatregelen, maar door het bouwen aan een sociaal veilige cultuur. Politiek beleid kan hierop voortbouwen door preventie en cultuurverandering structureel te koppelen aan veiligheidsprogramma’s.
- Publieke communicatie die niet polariseert, maar verbindt
📌 Voorbeeld: In het project ’t Heerlens Heitje5 werd communicatie ingezet als verbindende kracht tussen overheid, burgers en maatschappelijke partners. Door gelijkwaardigheid en transparantie centraal te stellen, ontstond een dynamiek van samenwerking en wederzijds vertrouwen. Dit is een voorbeeld van hoe publieke communicatie systeemversterkend kan werken.
Politiek leiderschap dat systeemgeletterd is, durft te kijken naar wat zich onder de cijfers bevindt. Het erkent dat welzijn, rechtvaardigheid en menselijkheid niet alleen morele waarden zijn, maar structurele voorwaarden voor een gezonde samenleving.
📚 Bronnen en Verwijzingen
- Abram de Swaan – Tegen de Vrouwen
Een diepgravende analyse van de wereldwijde reactie op vrouwenemancipatie. De Swaan beschrijft hoe maatschappelijke en psychische spanningen bij mannen voortkomen uit een collectieve ‘narcistische krenking’, en hoe dit zich gedrag zoals femicide.
Bekijk het boek bij Uitgeverij Prometheus - Onderwijs en relationele intelligentie – KidsRights & DesignLab UTwente (mei 2023)
Onderzoek onder kinderen toont aan dat empathie, troost en menselijke verbinding essentieel zijn in hun visie op technologie en samenleving.
Lees het onderzoek van UTwente - Zorgbeleid en gendersensitiviteit – Atria-rapport via VNV (maart 2019)
Bevat negen illustratieve voorbeelden van gendersensitief beleid in Nederland, waaronder het Zweedse sneeuwschuifbeleid dat via genderanalyse mobiliteitsongelijkheid aanpakt.
Bekijk het rapport op VNVA.nl - Handreiking Cultuurverandering op de werkvloer
Deze handreiking van de Regeringscommissaris helpt organisaties te werken aan sociale veiligheid. In deze tool vind je alle informatie uit deze handreiking op een overzichtelijke manier. - Publieke communicatie en samenwerking – ’t Heerlens Heitje
Een voorbeeld van hoe publieke communicatie kan verbinden in plaats van polariseren, door gelijkwaardigheid en transparantie centraal te stellen.