AI: Revolutie of Involutie?

In zijn indringende essay, Het uur van de wolven, waarschuwt Giuliano da Empoli voor een verschuiving die verder reikt dan louter technologische of politieke aspecten. Hij beschrijft hoe kunstmatige intelligentie, wanneer beheerd door een beperkte elite, niet slechts systemen aanstuurt, maar ook een bedreiging vormt voor het menselijke bewustzijn.

Niet vanwege de overname door kunstmatige intelligentie, maar doordat mensen zichzelf overleveren. Aan een apparaat. Aan een logica. Aan een belofte.

 

“Ook AI voedt zich met chaos, maar daarvoor in ruil belooft ze een nieuwe orde. Een rationeel bestuur van de samenleving, beslissingen die worden genomen op basis van data: theoretisch heeft dat veel weg van de droom van technocraten. Er is alleen wel een maar. Opdat het rijk van AI kome, is het zaak om kennis te vervangen door geloof.”
– Giuliano da Empoli

 

Wat gebeurt er met het menselijk bewustzijn wanneer we het vermogen om te begrijpen uitbesteden? Wanneer algoritmen gaan bepalen hoe we over de werkelijkheid spreken en wát we daarin als betekenisvol beschouwen? En wat betekent dat binnen de ontwikkelingslijnen van Spiral Dynamics?

 

Intermezzo – Wat houdt Spiral Dynamics in?

Spiral Dynamics is een model voor ontwikkeling dat verschillende lagen van menselijk bewustzijn beschrijft. Elk niveau – of waardesysteem – weerspiegelt een manier van denken, voelen en omgaan met de wereld. Het model is ontleend aan het onderzoek van de Amerikaanse psycholoog Clare W. Graves en is verder ontwikkeld door Don Beck en Chris Cowan.

De spiraal begint bij overleving (beige) en ontwikkelt zich vervolgens door de fases van groepsbinding (paars), macht (rood), orde (blauw), succes (oranje), verbinding (groen) en systeemintelligentie (geel), om uiteindelijk uit te monden in holistisch bewustzijn (turkoois). Elk niveau bouwt voort op het vorige – en komt naar voren als antwoord op veranderende, en complexere levenscondities.

Spiral Dynamics helpt ons niet alleen waar te nemen wat er gebeurt in mensen en systemen, maar ook te duiden welk bewustzijn nodig is in een bepaalde context.

In dit blog gebruiken we Spiral Dynamics als lens om de impact van AI op menselijk bewustzijn te verkennen.

 

AI als systeem van regressie?

Op het eerste gezicht lijkt AI een toonbeeld van vooruitgang. Maar wie doorvraagt, ontdekt een ander patroon. In Spiral Dynamics staat evolutie voor een groeiend vermogen om met complexiteit, paradoxen en onzekerheid om te gaan - vanuit integratie, ethiek en contextbewustzijn.

Wat da Empoli beschrijft, is geen sprong vooruit, maar een sluipende involutie: een terugval naar eerdere waardesystemen, waarin macht, controle en mythische veiligheid overheersen. Dit betekent ook een verschuiving naar lagere niveaus van complexiteitsverwerking - precies op het moment dat de wereld juist méér complexiteit vraagt.

Daardoor ontstaat een kloof: tussen de groeiende complexiteit van onze technologie, systemen en vraagstukken enerzijds, en het versimpelde bewustzijn waarmee we daarop reageren anderzijds.

Dat maakt AI geen neutrale ontwikkeling, maar een systeem dat - afhankelijk van hoe het wordt ingezet - regressie kan versterken:

 

🔴 Rood: charismatische leiders die AI gebruiken voor dominantie en controle.

🟠 Oranje: AI als rationeel prestatie-instrument, gestuurd door winst en efficiëntie.

🔵 Blauw: algoritmen als nieuwe autoriteit; volg het systeem, want “het weet wat goed is”.

🟣 Paars: AI als mystiek orakel; blind vertrouwen in iets groters dat ‘het wel zal weten’.

 

In plaats van het bewustzijn te verruimen, kan AI zo leiden tot versmalling van perspectief, verlies van duiding, en afhankelijkheid van systemen die de menselijke maat voorbijstreven.

 

Noot: met complexiteitsverwerking wordt bedoeld het vermogen om complexe, gelaagde informatie, patronen en contexten op een psychologisch volwassen manier te hanteren. Spiral Dynamics koppelt evolutie aan een groeiend vermogen tot zulke verwerking - in denken, voelen en handelen.

 

Intermezzo - Wat betekent involutie?

Het begrip involutie betekent letterlijk omgekeerde ontwikkeling of terugplooiing. In de context van Spiral Dynamics betekent involutie het proces waarin een mens of systeem niet uitbreidt naar meer integratie en complexiteit, maar terugschakelt naar eerdere waardesystemen zoals hiervoor benoemd.

Involutie is het tegenovergestelde van evolutie: waar evolutie staat voor groei in perspectief, integratie en autonomie, betekent involutie een verschuiving naar meer geslotenheid, afhankelijkheid en simplificatie. 

 

Wetenschap: van kennis naar geloof?

Traditioneel wordt de wetenschap beschouwd als een uitdrukking van Oranje, gefundeerd op een Blauw fundament:

• Blauw staat synoniem voor betrouwbaarheid, ethiek, methodiek en academische discipline.
• Oranje integreert elementen van nieuwsgierigheid, bewijsdrang, innovatie en toepassing.

Empoli waarschuwt echter dat wanneer wetenschap niet langer gebaseerd is op toetsbare kennis, maar op een blind vertrouwen in technologie, de wetenschappelijke houding de kenmerken van religie (geloofssysteem) kan gaan vertonen. Een techno-cultuur kenmerkt zich door het principe dat data de waarheid bepalen, waarbij de mens niet meer het recht heeft om vragen te stellen, maar uitsluitend antwoorden ontvangt.

In het kader van Spiral Dynamics, wanneer het verklarend vermogen van de mens wordt vervangen door algoritmische interpretatie, verliest die de verbinding met het eigen niveau van bewustzijn.

 

Wat zijn de implicaties voor het menselijk bewustzijn?

Empoli stelt een existentiële vraag:

"Wat zijn de implicaties voor het menselijke bewustzijn wanneer het verklarend vermogen daarvan wordt overtroffen door kunstmatige intelligentie, en samenlevingen niet langer in staat zijn om hun wereld te interpreteren in termen die voor hen betekenisvol zijn?"

Dit betreft niet een technische, maar een evolutionaire vraag.

Wanneer een samenleving de verantwoordelijkheid voor betekenisgeving delegeert aan technologie, aan 'objectieve systemen' en aan modellen die niet langer verklaarbaar zijn, ontstaat er een vacuüm. Het bewustzijn verliest zijn vermogen tot oriëntatie.

Bij gebrek aan verklaringskracht ontstaat:

• Externe afhankelijkheid (ik weet het niet meer, het systeem zegt het).
• Identiteitsverlies (wie ben ik nog wanneer ik geen duiding geef?).
• Zingevingstekort (wat betekent het nog wat ik voel of geloof?).

Hieruit ontwikkelt zich een cultuur die, hoewel technologieën van hoge complexiteit vertoont, innerlijk verarmd is. Dit fenomeen kan worden aangeduid als regressie: een samenleving die niet langer in staat is zichzelf te begrijpen.

 

Welke vereisten stelt Spiral Dynamics in de huidige tijd?

Spiral Dynamics biedt ons tevens een tegenbeweging aan. Geel (systeemintelligentie) en turkoois (holistisch bewustzijn) vertegenwoordigen waardesystemen die niet in oppositionele relatie tot kunstmatige intelligentie staan, maar eerder beogen deze te integreren binnen een ethisch, contextueel en mensgericht kader.

Ze vragen:

• Zelfreflectie: Welke projecties maak ik op technologie? Wat bied ik aan? Wat geef ik van mezelf weg?
• Contextbewustzijn: Welke systemen verkeren in een dominante positie en in wiens voordeel zijn ze?
• Integriteit: In hoeverre kan ik mijn waarden trouw blijven, zelfs wanneer het systeem andere aanbevelingen doet?
• Zingeving: Wat houdt het in om mens te zijn in een wereld die wordt gekenmerkt door systemen?

Echte evolutie ontstaat niet door technologische acceleratie, maar door innerlijke integratie. Niet door alles aan AI over te laten, maar door verantwoordelijkheid te nemen voor wat het betekent om mens te zijn.

 

Reflectievragen

1. Waar laat ik mijn denken, voelen of duiden sturen door systemen die ik niet begrijp?
2. Hoe houd ik het vermogen om betekenis te geven aan wat ik ervaar – zonder dat te vervangen door ‘objectieve’ output?
3. Welke menselijke waarden wil ik bewaken in een tijd van technologische versnelling?

Wat da Empoli beschrijft is meer dan politiek. Het is een bewustzijnstest. Durven we nog zelf te denken - of zijn we toegetreden tot een geloof dat ons van onszelf vervreemdt? Sta technologie toe je te ondersteunen, maar dien nooit de mens te zijn die zijn bewustzijn overdraagt aan de poort van de machine.

 

Bronnen bij dit blog

Giuliano da Empoli (2025). Het uur van de wolven. Een kritisch essay over de opkomst van AI als machtsinstrument in handen van technocraten en autocraten. Oorspronkelijk verschenen als L’Heure des Fauves, vertaald door Hans E. van Riemsdijk en uitgegeven bij Atlas Contact.

Clare W. Graves (postuum). The Never Ending Quest. Het grondwerk van Spiral Dynamics. Graves onderzocht hoe mensen betekenis geven aan hun ervaringen en ontwikkelde een model voor evolutionair bewustzijn.

Don Beck & Chris Cowan (1996). Spiral Dynamics: Mastering Values, Leadership and Change. De klassieke uitwerking van het Graves-model, toegepast op leiderschap, organisatieverandering en maatschappelijke evolutie.

Don Beck (2018). Spiral Dynamics in Action: Humanity's Master Code. Een verzameling praktijktoepassingen van Spiral Dynamics in onder meer politiek, conflictbemiddeling, onderwijs en gezondheidszorg. Met bijdragen van verschillende internationale auteurs.

Elza Maalouf (2014). Emerge!: The Rise of Functional Democracy and the Future of the Middle East. Toepassing van Spiral Dynamics in de context van het Midden-Oosten. Maalouf beschrijft hoe waardesystemen botsen en hoe integratie mogelijk is in verdeelde samenlevingen.

Said E. Dawlabani (2013). MEMEnomics: The Next-Generation Economic System. Een evolutionaire kijk op economische systemen, waarin Dawlabani pleit voor waardengedreven en systemisch leiderschap.

Said E. Dawlabani (2024). Second Sapiens: The Rise of the Planetary Mind and The Future of Humanity. In dit boek beschrijft Dawlabani hoe de mensheid op een evolutionair kruispunt staat. De opkomst van AI, klimaatcrises en geopolitieke instabiliteit vormen samen een kritieke fase in de ontwikkelingscyclus van beschavingen.

Hij introduceert het concept van de Planetary Mind – een collectief bewustzijn dat gebaseerd is op systeemdenken, morele verantwoordelijkheid en ecologische integratie. Spiral Dynamics vormt de onderliggende structuur van deze analyse. AI is in deze visie geen autonoom fenomeen, maar een exponent van waardesystemen: de manier waarop we AI ontwikkelen en inzetten, is een directe reflectie van ons bewustzijnsniveau.